Herinneringen aan de toekomst

“An imaginative leap into the future”, dat is de omschrijving die Peter Schwartz geeft van een scenario. Een krachtig en voorstelbaar beeld van de toekomst. Geen voorspelling uit de glazen bol maar een verkennend verhaal dat de huidige stand van zaken en onvermijdelijke trends verrijkt met een uitwerking van de factoren die nu nog onzeker zijn.

Schwartz heeft zijn ervaring opgedaan bij Shells Scenarios Team. Onder leiding van Pierre Wack ontwikkelde dit team in de jaren zeventig alternatieve toekomstbeelden. Dat hielp de top van het bedrijf om beslissingen af te wegen in een breder kader dan alleen de business-as-usual. De lange termijn van investeringen van oliebedrijven dwingt namelijk om rekening te houden met een wereld die wezenlijk anders kan zijn dan vandaag. Het extrapoleren of doortrekken van de huidige gang van zaken biedt dan te weinig houvast.

Eerder al gebruikte de Amerikaanse militaire denktank RAND Corporation het scenariodenken voor veel extremere voorbeelden. Herman Kahn bedacht ondenkbare gebeurtenissen die in de Koude Oorlog konden plaatsvinden¹. Ondenkbaar in de zin van onvoorstelbaar: daden van nucleaire oorlogsvoering. Met behulp van de speltheorie onderzocht hij hoe de machtsblokken zouden reageren op bepaalde hypothetische acties van de tegenstander. Juist door de extreemste scenario’s op een objectieve manier te analyseren bood hij evenwicht aan de fatalistische Mutual Assured Destruction (MAD), de doctrine van gegarandeerde wederzijdse vernietiging die daarvoor in feite als business-as-usual gold.

De impasse in het denken over ons voedselsysteem is gelukkig minder catastrofaal dan in die tijd. Toch voelen we ook nu dat zaken veranderen en dat we dat niet altijd onder controle hebben. De trends – driving forces genaamd in het scenariodenken – wijzen op verschillende ontwikkelingen die soms strijdig met elkaar zijn. Zo heeft een groeiende en rijkere wereldbevolking meer eten nodig en dus een grootschaligere productie. Het vruchtbare Nederland produceert al voor export over de hele wereld. Maar consumenten vragen ook om producten die uit de eigen omgeving komen. In abstracte zin laait zo de discussie op tussen wereldwijde vrijhandel en lokaal protectionisme. We gaan bewuster om met ons voedsel en verlangen naar een ambachtelijke, ‘echte’ maaltijd. Tegelijkertijd zoeken we geavanceerde, bijna farmaceutische, voedingsmiddelen om de gezondheid een handje te helpen. Ook producenten zijn zoekend: maken ze hun huidige manier van werken slimmer en efficiënter om zo een goede kwaliteit en volume voor een lagere prijs aan te bieden? Of geloven ze in een markt voor bijzondere producten en investeren ze nu in maatregelen die op termijn mogelijk meer omzet genereren?

Wie zich verdiept in de vragen rondom voedsel en het voedselsysteem raakt makkelijk de weg kwijt. In het woud van feiten en meningen is niet altijd duidelijk wat ‘goed’ is. Het gaat om complexe materie wat het moeilijk maakt om de gevolgen van onze keuzes en acties in te schatten. Soms voelt het zelfs alsof we helemaal geen keuze hebben of dat die keuze niet zo veel uitmaakt.

Precies bij dit soort situaties biedt het scenariodenken uitkomst. Omgang met complexiteit en onzekerheid zijn namelijk kern van de methode. Peter Schwartz haalt de Zweedse neurobioloog David Ingvar aan die scenario’s memories of the future noemt². De bij Shell ontwikkelde methode is nooit bedoeld om te komen tot het enige juiste scenario, tot één mogelijke toekomst. Daar spreken ze dan ook over explorative scenarios en decision scenarios. Juist de breedte van verschillende voorstelbare scenario’s verkent de keuzes die mogelijk zijn. Deze scenario’s helpen met de voorbereiding op mogelijke toekomsten³. En door de oefening met deze verhalen bouw je een herinnering op, alsof je dit echt hebt meegemaakt. Acties en gevolgen zijn al doorgrond. Zo komen werkelijke gebeurtenissen niet als een verrassing en is sneller duidelijk welke handelingen op dat moment leiden tot een gewenst resultaat.

Deze benadering geeft een handelingsperspectief in schijnbaar hopeloos onzekere situaties. Een van de manieren om scenario’s op te bouwen gebruikt juist twee van de critical uncertainties – “pivotal elements that will act unpredictably, and thus might influence your future”⁴ – om een assenkruis op te bouwen. Op de assen staan de kernonzekerheden, de onzekere ontwikkelingen die van invloed zijn op het verhaal. Voor de ontwikkeling van scenario’s voor de toekomsten van de voedingsindustrie en haar landschappen zoeken we dan ook naar de twee belangrijkste onzekerheden.

Relevant op dit moment is dat de wereldmarkt in transitie is. Grote handelsblokken veranderen hun houding ten opzichte van vrijhandel en protectionisme. Daarnaast groeit de wereldhandel, maar verschuift het zwaartepunt voor zowel vraag als productie. Nederlands rol als producent voor de wereldmarkt en als draaischijf in de wereldwijde voedsellogistiek hangt duidelijk samen met de situatie van de afgelopen decennia. Veranderingen hebben daar sowieso invloed op. Mogelijke toekomsten moeten dus rekeningen houden met óf een nog groter handelsvolume en meer productie in Nederland óf een productie die zich op ons land zelf richt, met kleinschaligere productie, maar ook zonder grote doorvoer en de mogelijkheid om onze vraag buiten de landsgrenzen op te lossen.

De tweede kernonzekerheid gaat in op de houding van de consument. Accepteert hij nieuwe technologieën in onze voedselproductie en -verwerking? Of neemt de vraag naar ‘authentiek’ eten een grotere vlucht? Voorlopig ontwikkelt de vraag naar beide zich gestaag. De Dutch Weed Burger verenigt beide richtingen zelfs in één product. Vaklui bakken deze sappige burger, een novelty food gemaakt met ingrediënten als geroosterde sojasnippers, zeewier en algen. Deze ontwikkelingen zijn nog kwetsbaar voor aantastingen van de reputatie. Incidenten met voedselveiligheid kunnen ineens een grote verandering veroorzaken.

In het project Ministerie van Voedsel laten we zien wat de ruimtelijke uitwerking is van deze scenariobenadering.

1. Kahn, Herman, 2007. On Thermonuclear War. Transaction Publishers
2. Schwartz, Peter, 1991. The art of the long view. Crown Business, New York
3. Wilkinson, Angela, Kupers, Roland, 2013. Living in the Futures. Harvard Business Review
4. Schwartz, Peter, 1991. The art of the long view. Crown Business, New York