Kritieke Ruimte
Wij stellen een “grondstof-gestuurde leefomgeving” voor. Kritieke grondstoffen zijn essentieel voor de bouw van onze moderne leefomgeving. De ruimtelijke ordening moet zich daarom voorbereiden op eventuele storingen in de toevoerketens. Het gebruik van kritieke grondstoffen moet één van de criteria worden op basis waarvan binnen de ruimtelijke ordening keuzes worden gemaakt, niet alleen op strategische grond, maar ook vanwege ecologische en ethische gevolgen.
In Europa wordt er weinig mijnbouw uitgevoerd voor kritieke grondstoffen zoals neodymium, dysprosium en kobalt, die essentieel zijn voor de productie van windturbines. Deze grondstoffen worden voornamelijk geïmporteerd uit landen zoals China, Congo en Australië. Hoewel Europa werkt aan initiatieven om deze afhankelijkheid te verminderen, blijft het importeren van deze grondstoffen noodzakelijk voor de energietransitie.
De winning van deze grondstoffen heeft echter aanzienlijke ecologische en sociale gevolgen in de landen waar mijnbouw plaatsvindt. Mijnbouw kan leiden tot ontbossing, watervervuiling en conflicten over landrechten. Deze illustratie laat zien hoeveel gesteente moet worden verplaatst, vermaald en gezeefd om de benodigde materialen voor de bouw van één windturbine te verkrijgen.
Verschillende typen zonnepanelen gebruiken verschillende kritieke grondstoffen om zonne-energie om te zetten in elektriciteit. Deze kritieke grondstoffen worden voornamelijk gemijnd buiten Europa.
Om de Nederlandse klimaatdoelen van 2050 te halen zou 15% van de huidige mondiale productie van neodymium naar Nederland moeten worden vervoerd. Dat terwijl Nederland ongeveer 0,74% van het wereldwijde BBP vertegenwoordigt. Neodymium wordt onder andere gebruikt in de permanente magneetgeneratoren in windturbines (om van beweging tot elektriciteit te komen).
Data afkomstig uit: Metabolic et al. (2021). Een Circulaire Energietransitie.
De grondstoffen die nodig zijn voor onze digitalisatie en energietansitie kunnen op verschillende manieren worden gedefinieerd: chemisch, wetenschappelijk en strategisch.
Chemisch: bepaald door de eigenschappen van de grondstoffen;
Kritiek: bepaald door het economisch belang en het risico op verstoring van toeleveringsketens;
Strategisch: bepaald door politieke besluitvorming over cruciale industrieën.
In twee F-35 straaljagers zitten evenveel kritieke grondstoffen als in 7000 airconditioning units.
Kritieke grondstoffen
Digitalisatie, duurzame mobiliteit en de energietransitie hebben niet alleen veel ruimte nodig, maar ook veel kritieke grondstoffen. In deze technologische transities worden 34 verschillende kritieke grondstoffen onderscheiden: neodymium wordt bijvoorbeeld gebruikt voor de magneetgeneratoren in windturbines, yttrium voor displays in slimme woningen, en grafiet voor batterijopslag.
Waar komen kritieke grondstoffen vandaan?
Deze kritieke grondstoffen worden voornamelijk gedolven ver buiten Europa, waardoor wij afhankelijk zijn van landen als Kazachstan, Turkije, Congo, en voornamelijk China. De mijnbouw die nodig is voor onze hernieuwbare energie veranderen lokale landschappen in vervuilende extractiegebieden. Vervolgens worden grondstoffen verscheept via complexe, mondiale toevoerketens, getransformeerd tot halffabrikaten en technische componenten, en uiteindelijk komen ze bij ons terecht als zonnepanelen, elektrische auto’s en computers. Om onze afhankelijkheid te reduceren stuurt Europa aan op een Europese grondstoffenindustrie waarbinnen ook Nederland een rol moet krijgen.
Het gebruik van kritieke grondstoffen moet één van de criteria worden op basis waarvan binnen de ruimtelijke ordening keuzes worden gemaakt.
Wat als?
Deze grondstoffen zijn kritiek omdat toevoerketens een relatief grote kans hebben om verstoord te worden, én omdat een verstoring grote economische consequenties kan hebben. Ook geopolitiek kan een ontregeling leiden tot machtsverschuivingen en regionale spanningen bij grondstofrijke gebieden. We kunnen er dus niet van uitgaan dat zonnepanelen of elektrische auto’s altijd beschikbaar zullen zijn om onze transities te realiseren. Kritieke grondstoffen hebben daarmee enorme ecologische en geopolitieke dimensies.
Een Grondstof-Gestuurde Leefomgeving
Op elke schaal heeft een grondstof-gestuurde leefomgeving invloed. Op planologisch gebied moet er gekeken worden naar de ruimtelijke consequenties van een Europese grondstoffenindustrie. Zowel logistieke materialenstromen als nieuwe fabrieken voor het scheiden van kritieke grondstoffen zullen ruimtelijk plaatsvinden. Regionale strategieën moeten rekening houden met geopolitieke scenario’s die de toevoerketens van kritieke grondstoffen kunnen verstoren. Binnen stedebouw wordt de beschikbaarheid van kritieke grondstoffen bepalend in mobiliteit, Smart City concepten en energie-infrastructuur. En binnen productontwerp zijn alternatieven nodig voor cruciale technologieën die het gebruik van kritieke grondstoffen minimaliseren en recycling stimuleren.
Circular working landscapes of the future